Dobranoc (Emanuel Geibel) op.31 nr 2     Nuty na głos wysoki i niski     

Wiersz „Gute Nacht” Emanuela Geibela należy do zbioru „Jugendgedichte”, trzecia księga pod tytułem „Ateny”

​

​

Biografia

​

Bolko von Hochberg

Kompozytor, artysta, mecenas muzyczny

dr Grzegorz Joachimiak

Instytut Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego Katedra Muzyki Dawnej Akademii Muzycznej we Wrocławiu

​

Hrabia Hans Heinrich XIV Von Hochberg, zwany Bolko, pochodził z tradycyjnego i znanego rodu, który posiadał majątki w różnych częściach Śląska. Pisownia jej imienia (Hoberg, Hohberg, Hochberg) zmieniała się na przestrzeni dziesięcioleci. Historia rodziny sięga średniowiecza. Protoplastą wszystkich rodów śląskich był rycerz Kitzold von Hoberg (1312-1349), który sprawował urząd sędziego na dworze książąt Świędnickich i Jauerskich.

Linia Bolka von Hochberga, która stanowi drugą główną gałąź rodu, sięga młodszego syna Kitzolda, do Kitzolda Młodszego (po 1386), trzy pokolenia później stał się jednym z pierwszych synów Christopha von Dippelsdorfa, Conrad I ( przed 1481, zmarł 1520) i jego żona Catharina von Liebenthal założyciele linii Fürstenstein. Był także właścicielem towarów w Rohnstock. Kolejną ważną gałąź utworzyły jego dzieci, młodszy Christoph (zm. 1535 lub 1545) utworzył linię filialną z dobrami Fürstenstein, Olse i Kinsberg. Pochodzi z tej linii gałęzi

kolejni następcy Konrada II (1527-1565) w Fürstenstein, Ölse i Teichau: jego młodszy syn Heinrich I (1564-1613) w Ölse i Teichau, jego syn Hans Heinrich I (1598-1671) w Fürstenstein i Rohnstein (od 1650 r.) baron, od 1666 hrabia). Jego czworo dzieci utworzyło nowe rody.

W związku z genealogią Bolka von Höchberg ważna jest pierwsza linia, z której wywodził się hrabia cesarski w Fürstenstein, Rohnstein i Rothenburg, Hans Heinrich II (1639-1698). Jednym z jego synów był słynny Konrad Ernst Maksymilian von Hochberg (1682-1742) hrabia cesarski i baron zu Fürstenstein, Friedland, Waldenburg, Weisstein i Hartau, członek zakonu joannitów. Znany jest z renowacji zamku Fürstenstein w stylu barokowym. Zachowała się barokowa sala nosząca jego imię. Kontynuację linii Hochbergów zapewnił jednak jego starszy brat, Hans Henryk III (1675 - 1743). Kolejne ważne rozgałęzienie rodu nastąpiło dopiero za czasów księcia pszczyńskiego hrabiego Hochberga i hrabiego Fürtstenstein Hansa Heinricha X. (1806-1855), który był dwukrotnie żonaty.

Z pierwszego małżeństwa z Idą Filipińską Otylią von Stechow wyszło czworo dzieci: Hans Heinrich XI. (1833 - 1907), który zarządzał majątkami w Pless, Fürstenstein i Friedland. Jana Henryka XII. Maksymilian (zmarł przy urodzeniu w 1835), Hans Heinrich XIII. Konrad (1837-1858), Anna (1839-1916) oraz najmłodszy hrabia cesarski i baron w Fürstensteinie Hans Heinrich XIV Bolko von Hochberg (1843-1926), który otrzymał dobra w Rohnstein i Neuschloss-Würchwitz koło Militsch. W bezpośredniej linii z rycerzem Kitzoldem von Hoberg Bolko von Hochberg należał do siedemnastego pokolenia rodu von Hochberg, który na początku XX wieku należał do najbardziej wpływowej i zamożnej elity arystokratycznej w Prusach.

Bolko von Hochberg urodził się 23 stycznia 1843 roku w rodzinnym zamku Fürstenstein. Dorastał w atmosferze etykiety dworskiej i poznawał obyczaje panujące w zamkach krewnych i członków rodziny. Muzyka i myślistwo odgrywały wówczas ważną rolę w życiu dworskim. Jeszcze zanim ojciec Bolka przejął dobra pszczyńskie, istniała w Pszczynie kapela bogato wyposażona w instrumenty i bibliotekę. Chociaż zespół został później znacznie zredukowany, Bolko I i jego rodzeństwo mieli okazję zapoznać się z brzmieniem Salon Quadrille, Galicyjskiego Walca i wreszcie Salzbrunner Galoppe.

Dopiero w 1858 roku, po śmierci swojego brata Konrada Bolko, Bolko stał się właścicielem zamku w Rohnstock i Neuschloss-Würchwitz koło Militsch. Dziedzictwo to nastąpiło przed ukończeniem słynnego Magdalenen-Gymnasium (1856 - 1861) we Wrocławiu, znanego w całych Prusach. Wykształcenie zdobyte we Wrocławiu pozwoliło mu to zrobić

dalsze badania. W tym samym roku rozpoczął studia prawnicze na uniwersytetach w Bonn i Berlinie. Jednak rozbudzona w rodzinie pasja do muzyki pozostała w nim i postanowił dalej rozwijać się muzycznie. W Berlinie studiował kompozycję u Friedricha Kilela (1821-1901), profesora Uniwersytetu Muzycznego. W ten sposób Bolko połączył kompetencje prawne z muzyką, co miało wpływ na jego przyszłe przedsięwzięcia.

Po zakończeniu służby wojskowej (1867-1869) pracował jako attaché wojskowy w ambasadzie pruskiej w Petersburgu, po czym dowodził oddziałem we Florencji. Wreszcie w 1868 odbył kilka podróży i zajął się modernizacją zamku w Rohnstock (od 1860), który został przebudowany w 1870 według projektu rodzinnego architekta Oliviera Pavelta (1825-1892).

Potem nastąpił przełom w jego życiu. 2 września 1869 w Saabor w Fürsteneich poślubił księżniczkę Eleonorę Augustę von Schönaich-Carolath (1848-1923). Mieli ośmioro dzieci, ale przeżyło tylko sześcioro z nich. Ostatni z synów, Gottfried (1882-1929) również wykazywał duże zainteresowanie muzyką. Był to również czas, kiedy Bolko coraz bardziej interesował się muzyką. Choć mieszkał na zamku w Rohnstock, mieszkał też czasowo w Dreźnie, gdzie prawdopodobnie prowadził kwartet smyczkowy w latach 1872-1876. Na wiolonczeli grał Robert Hausmann (1852-1909).

ósmy

Stopniowo muzyka zaczęła dominować w życiu zawodowym Bolka. Niewątpliwie wpłynęły na to sukcesy, jakie odniósł nie tylko jako artysta, ale także jako organizator życia muzycznego. Jedno z pierwszych słynnych utworów pochodziło z obszaru wielkich form muzycznych hrabiego von Hochberg, Singspiel „Claudine von Villa Bella” w trzech aktach na podstawie libretta Christiana Garve'a opartego na przekładzie Johanna Wolfganga von Goethego. Dzieło sztuki miało swoją premierę 22 lutego 1864 roku na scenie teatru dworskiego w Schwerinie. Kompozytor zdecydował się używać pseudonimów artystycznych i sygnował swoje utwory „Herr Franz”, „Johann Heinrich Franz” czy „Pazdirek”. Możliwe jest zatem przypisanie jego prac, które zostały podpisane w tej formie.

W 1876 r. napisał swoją operę „Falkensteiner” op.21 w stylu romantycznym z librettem Paula Frohberga, która również składa się z trzech aktów. Prapremiera odbyła się 24 listopada tego samego roku w Hoftheater w Hanowerze. Opera została wydana w 1875 roku przez Johanna-André-Verlaga w Offenbach nad Menem.

Utwór został następnie zrewidowany przez kompozytora i ponownie wykonany 6 lutego 1881 roku w Teatrze Dworskim w Dreźnie. W Offenbach opera została zaprezentowana publiczności w 1883 roku pod tytułem „Wilkołak”. Hrabia Bolko napisał około 90 utworów muzycznych, w tym - oprócz wymienionych tu oper - symfonie, koncert fortepianowy z orkiestrą, sztuki kameralne, tria, kwartety fortepianowe, kwartety skrzypcowe oraz liczne pieśni i utwory chóralne.

Należy zauważyć, że zdecydowana większość jego kompozycji powstała w XIX wieku. Po 1900 napisał tylko trio B-dur (1904), kwartet b-moll (1908), pieśni z op.36,38,39 (1904, 1905) i koncert fortepianowy (1906). Można przypuszczać, że szerzenie muzyki było dla niego bardzo ważne, bo hrabia Bolko von Hochberg faktycznie wyróżniał się jako organizator i protektor „Śląskiego Festiwalu Muzycznego”, który organizował od 1876 roku.

Tradycja tego typu imprez muzycznych znana była już wcześniej, bo sięga XVIII wieku. Od 1830 r. odbywały się regularne festiwale muzyczne pod nazwą „Schlesisches Gesangs- und Musikfest" według koncepcji Johanna Gottfrieda Hientscha i Bernharda Kleina. Początkowo chóry męskie występowały, a mieszane dopiero od 1835 r. Koncerty odbywały się corocznie, później co trzy lata a potem jeszcze rzadziej, m.in. we Wrocławiu, Jauer, Salzbrunn, Liegnitz, Bad Landeck iw Brieg.

W latach 1856-1871 nastąpiła przerwa. Kolejna kontynuacja miała miejsce latem 1872 roku pod kierunkiem Rudolfa Thomasa, kantora w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu. W 1874 r. ponownie odbyła się impreza w Jauer, w której osobiście brał udział hrabia Bolko von Hochberg. Podczas studiów w Bonn doświadczył „Festiwalu Muzyki Reńskiej” i teraz zobaczył, że Śląski Festiwal Muzyczny ma oczywiście w porównaniu z nim wiele niedociągnięć organizacyjnych. Dlatego Bolko starał się organizować dobrze zorganizowane koncerty na Śląsku. Jego cykl nosił nieco zmienioną nazwę „Śląskie Festiwale Muzyczne”, które nie tylko zostały powszechnie przyjęte, ale również rozumiane jako kontynuacja wcześniejszych festiwali muzycznych.

Pierwszy festiwal odbył się w Hirschbergu w 1876 r., tradycyjnie latem od 16 do 18 lipca, a dziewiąty w 1887 r. we Wrocławiu. Większość wydarzeń odbyła się jednak w Görlitz. Bolko był w sumie na dziewiętnastu festiwalach. Sam występował jako śpiewak i akompaniator fortepianu. Grano także jego własne utwory. Podobnie jak w przeszłości koncerty miały charakter monumentalny, zwykle występowało ponad stu muzyków i setki śpiewaków. (W 1903 było nawet 853 śpiewaków!)

Bolko zadbał też o to, by poprowadzenie koncertów przejęła odpowiednia osobowość. Był nim dyrygent z Berlina Ludwig Deppe (1828-1890), który brał udział w sumie w dziewięciu festiwalach (poza festiwalem w 1887 r.) i dyrygował orkiestrą. Do tak dużych produkcji potrzebna była jednak odpowiednia sala koncertowa. Bolko też wiedział, jak się tym zająć. W 1878 r. odpowiednio przygotowano halę przy Reichenberger Brücke. Bolko von Hochberg wsparł projekt finansowo. Swoje miejsce znalazło tu 2000 słuchaczy i 900 muzyków, a także organy firmy Schlag & Söhne ze Schweidnitz. Pokój był używany do 1906 roku. W 1910 r. wybudowano w Görlitz nową salę koncertową, tzw. Musikfesthalle lub Stadthalle.

Po raz kolejny hrabia Bolko wniósł duży wkład w jego powstanie. Zorganizował loterię, która przyniosła ponad jedną trzecią kosztów budowy. W 1876 założył Görlitzer Singakademie. Miasto Görlitz nadało mu tytuł „honorowego obywatela miasta”. Doceniono także jego osiągnięcia artystyczne, a po śmierci Botho von Hülsena został mianowany dyrektorem generalnym teatru królewskiego 5 października 1886 roku. Był odpowiedzialny nie tylko za teatry operowe w Berlinie, ale także w Hanowerze i Kassel.

Równolegle z tymi działaniami przebiegała jego praca dla Śląskiego Festiwalu Muzycznego. Podejmował prestiżowe, odważne decyzje; Jednym z nich było włączenie utworów Ryszarda Wagnera do repertuaru Teatru Królewskiego. Zatrudnił też kilku wybitnych dyrygentów, m.in. Richarda Straussa. Wystawienie jego opery „Feuersnot” w 1901 roku nie spotkało się z przychylnym przyjęciem pary cesarsko-królewskiej, co wywołało konflikt. Opera została usunięta z programu.

Mimo protestu Bolka von Hochberga opera nie została wystawiona. Współpraca z Teatrem Królewskim stała pod znakiem zapytania. W 1902 r. zrezygnował ze stanowiska i wrócił do śląskiej ojczyzny w Rohnstein. Pracował nad swoimi kompozycjami i nadal zajmował się festiwalem muzycznym.

Hrabia Bolko von Hochberg był nie tylko filantropem i propagatorem muzyki, ale także mecenasem sportu.

Klub pływacki „Silesia” we Wrocławiu zorganizował 13 lutego 1910 roku zawody, w których przyznano nagrody specjalne w różnych dyscyplinach. Hrabia Bolko ufundował nagrodę w starszym stylu grzbietowym na dystansie stu metrów.

W 1913 otrzymał tytuł profesora królewskiego i wykładał w Berlinie jako przewodniczący „Niemieckiego Towarzystwa Edukacji Artystycznej”. Dołożył wszelkich starań, aby popularyzować muzykę. 9 września 1918 wygłosił wykład w rodzinnym Pszczynie, któremu akompaniował muzycznie skrzypek Johannes Belgen.

Bolko von Hochberg działał także w stowarzyszeniu scenicznym. Jako prezes dbał o jej członków, przede wszystkim o ich troski społeczne i emerytury muzyków, którzy zakończyli karierę w królewskich teatrach muzycznych.

Wprowadzona przez niego forma Śląskiego Festiwalu Muzycznego została zachowana do 1942 roku. Ostatnia impreza odbyła się w Katowicach z dyrygentami Philippem Wüsstem i Fritzem Lubrichem. Po wojnie reaktywowano Śląski Festiwal Muzyczny, który nawiązuje nie tylko do zasług i twórczości Bolka von Hochberga, ale także do tradycji śląskiej w ogóle.

Hrabia Hans Heinrich XIV Von Hochberg, zwany Bolko, zmarł w rodzinnej miejscowości uzdrowiskowej Salzbrunn. Został pochowany w Rohnstein 1 grudnia 1926 r. Jego doświadczenie i umiejętności jako muzyk, jego kreatywność połączona z wiedzą prawniczą, którą zdobył w

Organizowanie wydarzeń muzycznych uczyniło z niego wyjątkową i niezapomnianą osobowość w historii kultury muzycznej.

(Tłumaczenie: Jolanta Szafarz i Heinz Müller)

​

Czcionki archiwalne:

1. Archiwum Państwowe we Wrocławiu: Stowarzyszenie Szlachty Niemieckiej - Oddział Śląski we Wrocławiu, sygn. 231 „Hrabia Hochbergów”

Źródła muzyczne, plakaty:

1. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu [BUWr] 2. Saska Biblioteka Państwowa - Biblioteka Państwowa i Uniwersytecka w Dreźnie [SLUB]
3. Bawarska Biblioteka Państwowa w Monachium [BSB]

4. Biblioteka Miejska w Moguncji [StM]
5. Biblioteka Kongresu, USA [LoC] 6. Materiały od Pani Eleni Ioannidou

Czasopisma:

1. „Allgemeine Sport-Zeitung”
2. „Posłaniec z Karkonoszy”
3. „Musikalisches Wochenblatt”
4. „Nowy magazyn muzyczny”
5. „Gazeta Publiczna dla powiatu Pless (Pless Stadtblatt)”
6. „Sygnały dla muzycznego świata”

​

Encyklopedie, leksykony, bibliografie:
1. Hugo Riemanns Musik Lexikon, op. Alfred Einstein, Berlin 1929.
2. Muzyczno-literackie sprawozdanie miesięczne, wyd. Friedrich Hofmeister, Lipsk 1829-1929.
4. The New Grove Dictionary of Music and Musicians, red. Stanley Sadie, t. 8, Londyn 1980.
5. Schlesisches Musiklexikon, czerwony. Lothar Hoffmann – Prawo spadkowe, Augsburg 2001.
6. Muzyka dawniej i teraźniejszości, kolor czerwony. Ludwig Finscher, część osobista, t. 9, Stuttgart 2003 [MGG2]
7. Encyklopedia Katolicka, t. 11, czerwony. Eugeniusza Ziemanna, Lublin 2006.

Edycje

1. Aderhold, Stephan: Katalog muzyki i materiałów archiwalnych Kościoła Pokoju w Schweidnitz, Kościół Pokoju w Świdnicy 2012.
2. Gondolatsch, Max: Śląskie Festiwale Muzyczne i ich poprzednicy, Görlitz 1925.

3. Koch, Marianne: Teatr Królewski w Berlinie pod dyrekcją Bolko Grafa von Hochberga (1886-1902), dysertacja, Berlin 1957.
4. Kruczek, Jan: Z dziejów, Panów i Książąt Pszczyńskich. Od Promnitzów do Hochbergów, Pszczyna 2009.

5. Łuczyński, Romuald M.: Zamki, dwory i pałace w Sudetach, Legnica 2008.

6. Pośpiech, Remigiusz: Muzyka wielogłosowa w celebracji eucharystycznej na Śląsku w XVII i XVIII wieku, Opole 2004.
7. Subel, Joanna: Wrocławska chóralistyka. Tom I: 1817-1944, Wrocław 2008.

8. Weigelt, Carl: hrabiowie Hochberg vom Fürstenstein. Przyczynek do patriotycznej historii kultury, wyd. Wilh. Gottl. Korna, Wrocław 1896.

​

​

​

​

​

​