Hrabia Jan Henryk XIV (Graf Hans Heinrich XIV.) von Hochberg zwany Bolkiem, pochodził z rodziny o długich i chlubnych tradycjach, posiadającej swoje dobra w różnych zakątkach Śląska. Forma zapisu nazwiska tego rodu zmieniała się przez wieki (Hoberg, Hohberg, Hochberg), gdyż dzieje tej rodziny sięgają jeszcze średniowiecza. Protoplastą wszystkich śląskich linii rodu był rycerz Kitzold von Hoberg (1312-1349), który sprawował urząd sędziego na dworze książąt świdnicko-jaworskich1. Linia genealogiczna dotycząca Bolka von Hochberga wywodzi się od młodszego syna Kitzolda von Hoberga, Kitzolda der Jüngere (zm. po 1386), który stanowi podstawę drugiej głównej gałęzi rodu. Trzy pokolenia później pierwszy z synów Christopha na Przeździeczy (Dippelsdorf) (zm. przed 1481) i Cathariny von Liebenthal, Conrad I. (zm. 1520) został twórcą linii na Książu2. Przypadły mu również dobra na Roztoce. Kolejne istotne rozgałęzienie nastąpiło między synami Conrada I., spośród których młodszy – Christoph (zm. 1535 lub 1545) utworzył drugą podlinię rodu, otrzymując dobra na Książu, Olszanach (Ölse) i Grodnie (Kinsberg)3. Z tej linii wywodzili się kolejni spadkobiercy: Conrad II. (1527-1565) na Książu i Olszanach, jego młodszy syn Heinrich (1564-1613) na Olszanach i Stawiskach (Teichau), młodszy syn Hans Heinrich I. (1598-1671) na Książu i Roztoce (od 1650 baron, od 1666 hrabia), a z grona jego czwórki dzieci utworzyły się dwie gałęzie. W kontekście genealogii Bolka von Hochberga istotna jest pierwsza, z której wywodzi się Hans Heinrich II. (1639-1698) hrabia cesarstwa na Książu, Roztoce i Rózborku (Rothenburg). Jednym z jego synów był słynny Conrad Ernst Maximilian von Hochberg (1682-1742) hrabia cesarstwa i baron na Książu, Mieroszowie (Friedland), Wałbrzychu, Białym Kamieniu (Weisstein) i Bystrej (Hartau), członek zakonu joannitów, który znany jest m.in. z przebudowy zamku w Książu w stylu barokowym, czego przykładem jest zachowana jedna z sal nazwana jego imieniem4. Przedłużenie linii Hochbergów zapewnił jednak jego starszy brat, Hans Heinrich III. (1675-1743). Następne istotne rozgałęzienie rodu nastąpiło dopiero w okresie księcia pszczyńskiego i hrabiego Hochberga oraz barona na Książu, Hansa Heinricha X. (1806-1855), który ożenił się dwukrotnie, ale z pierwszego małżeństwa, z Idą Filipiną Otylią von Stechow (1811-1843), narodziła się czwórka dzieci: Hans Heinrich XI. (1833-1907), który objął dobra na Pszczynie, Książu i Mieroszowie, Hans Heinrich XII. Maximilian (zm. zaraz narodzinach 1835 r.), Hans Heinrich XIII. Konrad (1837-1858), Anna (1839-1916) i najmłodszy hrabia cesarstwa i baron na Książu, Hans Heinrich XIV. Bolko von Hochberg (1843-1926), który otrzymał dobra na Roztoce i Nowym Zamku-Wierzchowice k. Milicza (Neuschloss). W bezpośredniej linii od rycerza Kitzolda von Hoberga, Bolko von Hochberg tworzył siedemnaste pokolenie rodziny von Hochbergów, która na początku XX wieku należała do jednych z najbardziej wpływowych i majętnych elit arystokratycznych w całych Prusach.
Bolko von Hochberg urodził się 23 stycznia 1843 r. w głównym domu rodzinnym na zamku w Książu. Wychowywał się w atmosferze dworskiej etykiety, poznając obyczaje panujące w pałacach i zamkach swoich krewnych, gdzie ważne miejsce zajmowało m.in. zamiłowanie do muzyki i polowań. Przed przejęciem dóbr pszczyńskich w 1847 r. przez ojca Bolka, na zamku w Pszczynie funkcjonowała kapela muzyczna, która posiadała nie tylko bogate instrumentarium, ale i dobrze zaopatrzoną bibliotekę muzyczną5. Mimo, że ostatecznie kapela uległa bardzo znaczącej redukcji, młody Bolko wraz ze swym rodzeństwem miał okazję wsłuchiwać się m.in. w dźwięki salonowych kadryli, walców galicyjskich czy szczawieńskich galopów (Salzbrunner Galop). Bolko został właścicielem zamku na Roztoce (Rohnstock) wraz z dobrami jak i Nowego Zamku-Wierzchowice koło Milicza (Neuschloss) dopiero w 1858 r. – po śmierci swego brata, Konrada. Nastąpiło to jeszcze przed ukończeniem gimnazjum przez Bolka we Wrocławiu przy kościele św. Marii Magdaleny (1856-1861), które notabene należało do renomowanych w całych ówczesnych Prusach6. Odebrane wykształcenie w stolicy Śląska umożliwiło mu kontynuację nauki i jeszcze tego samego roku rozpoczął studia prawnicze na Uniwersytecie w Bonn i Berlinie. Ciągle tkwiła w nim jednak zaszczepiona w domu rodzinnym pasja do muzyki, stąd też pragnął ją dalej rozwijać. Podczas pobytu w Berlinie podjął studia w zakresie kompozycji u Friedricha Kiela (1821-1901), który był profesorem Wyższej Szkoły Muzycznej w Berlinie. W ten sposób Bolko rozwijał kompetencje prawnicze i muzyczne, co ułatwiło mu odważne podejmowanie się różnorodnych zadań. Po studiach odbył służbę wojskową, w latach 1867-1869 pełnił funkcję wojskowego attaché pruskiej ambasady w St. Petersburgu, dowodził jednostką we Florencji, rok 1868 poświęcił na podróżowanie, a w tzw. międzyczasie zajmował się modernizacją pałacu w Roztoce (od 1860 r.), który w 1870 r. przebudował według projektu „rodzinnego” architekta Oliviera Pavelta (1825-1892)7. Był to również czas zmian w jego życiu prywatnym, gdyż 2 września 1869 r. w Zaborze (Saabor, Fürsteneich) ożenił się z księżniczką Eleonorą Augustą von Schönaich-Carolath (1848-1923). Mieli ośmioro dzieci, z których przeżyła szóstka8, a ostatni z synów Gottfried (1882-1929) przejawiał również zainteresowania muzyczne9. Był to czas kiedy Bolko już w wyraźny sposób skłaniał się ku działalności muzycznej. Wprawdzie mieszkał w pałacu w Roztoce, ale czasowo przebywał również w Dreźnie, gdzie najprawdopodobniej w latach 1872-1876 utrzymywał też kwartet smyczkowy, w którym na wiolonczeli grał Robert Hausmann (1852-1909)10. Z czasem sprawy muzyczne zaczęły już w znaczący sposób dominować w aktywności zawodowej Bolka. Niewątpliwie miały na to wpływ sukcesy, które odnosił nie tylko na polu artystycznym, ale i organizacji życia muzycznego.
Jednym z pierwszych znanych dzieł z zakresu wielkich form muzycznych hrabiego von Bolka był trzyaktowy singspiel Claudine von Villa bella z librettem Christiana Garvego na podstawie przekazu Johanna Wolfganga von Goethego11. Kompozycję wystawiono 22 lutego 1864 r. na scenie teatru dworskiego w Schwerinie. Kompozytor postanowił ukrywać się pod artystycznym pseudonimem i podpisywał się pod swoimi utworami jako „J.H. Franz”, „Johann Heinrich Franz” bądź „Pazdirek”, stąd możliwa jest atrybucja wszystkich jego utworów oznaczonych którąkolwiek z tych form podpisu. Z kolei w 1876 r. powstała jego opera Die Falkensteiner op. 21 utrzymana w stylu romantycznym z librettem Paula Frohberga, zawierająca również 3 akty12. Premiera odbyła się 24 listopada tego samego roku w teatrze dworskim w Hanowerze, a edycję wydała oficyna Johanna André w Offenbach nad Menem w 1875 r. Dzieło zostało jednak skorygowane przez kompozytora i ponownie wystawione, co miało miejsce w drezdeńskim Hoftheater 6 lutego 1881 r., a także wydane w Offenbach 1883 r., ale pod tytułem Der Wärwolf13. Hrabia Bolko napisał w sumie ok. 90 kompozycji, wśród których poza wymienionymi operami znaleźć można również dzieła symfoniczne, koncert fortepianowy z towarzyszeniem orkiestry, utwory kameralne (tria i kwartety fortepianowe, kwartety smyczkowe) oraz liczne pieśni solowe i chóralne14. Należy jednak zaznaczyć, że znaczna większość jego kompozycji powstała jeszcze w XIX wieku. Po 1900 r. powstało tylko Trio B-dur (1904), Quartett b-moll (1908), pieśni z op. 36, 38, 39 (1904, 1905) i koncert fortepianowy (1906)15. Być może wpłynęła na to sytuacja związana z jego działalnością popularyzatorską.
Hrabia Bolko von Hochberg zapisał się bowiem szczególnie wyraźnie jako organizator i protektor „Śląskiego Festiwalu Muzycznego” (Schlesische Musikfeste), który organizował od 1876 r. Tradycja tego rodzaju przedsięwzięć muzycznych znana była na Śląsku już znacznie wcześniej, bo sięga jeszcze XVIII wieku. Dopiero jednak od 1830 r. odbywało się to w formie regularnie przygotowywanych festiwali muzycznych pt. „Śląski Festiwal Śpiewu i Muzyki” (Schlesisches Gesang- und Musikfest), zgodnie z koncepcją Johanna Gottfrieda Hientscha i Bernharda Kleina zrzeszającą początkowo chóry męskie, a dopiero od 1835 r. również chóry mieszane16. Koncerty odbywały się m.in. we Wrocławiu, Jaworze, Szczawnie Zdroju, Legnicy, Lądku Zdroju, Brzegu, a edycje festiwali realizowano początkowo co roku, ale po 1843 r. co trzy lata bądź rzadziej. Przerwa nastąpiła w latach 1856-187117, a wznowienie nastąpiło latem 1872 r. we Wrocławiu, ale pod kierunkiem kantora kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, Rudolfa Thomy. Na kolejnej edycji, która w 1874 r. odbyła się w Jaworze, pojawił się hrabia Bolko von Hochberg, który bywał również na podobnych koncertach m.in, w ramach Reńskich Festiwali Muzycznych (Rheinischen Musikfeste) w czasie swoich studiów w Bonn. Najwyraźniej na tym tle śląski festiwal nie wypadł najkorzystniej18. Stąd też powstała inicjatywa Bolka, aby przywrócić świetność organizowanych koncertów na Śląsku i w związku z tym zainicjował swój cykl pod nieco zmienioną nazwą „Śląski Festiwal Muzyczny” (Schlesische Musik-feste), który nie tylko się przyjął, ale też funkcjonował przez długi czas jako kontynuacja wcześniejszych festiwali. Pierwsza edycja odbyła się w Jeleniej Górze, tradycyjnie latem 16-18 lipca 1876 r., a dziewiąta w 1887 r. we Wrocławiu, z czasem jednak najczęściej odbywały się w Görlitz/Zgorzelcu19. Bolko w sumie przeprowadził 19 edycji, na których również sam występował w roli śpiewaka i akompaniatora20, jak również wykonywano jego kompozycje21. Tak jak miało to miejsce wcześniej, koncerty przybierały charakter monumentalnych realizacji, gdyż brało w nich udział zazwyczaj ponad 100 instrumentalistów i kilkuset wokalistów (w 1903 r. było to nawet 853 śpiewaków)22. Bolko zadbał również o odpowiednią osobę do prowadzenia koncertów. Był to dyrygent z Berlina, Ludwig Deppe (1828-1890), który obecny był na dziewięciu festiwalach (poza 1887 rokiem), kierując festiwalową
orkiestrą23. Dla tak dużych realizacji niezbędne było stworzenie odpowiedniej sali koncertowej, o co hrabia Bolko również zadbał. W 1878 r. dostosowano salę przy zgorzeleckim moście nad Nysą (Reichenberger Brücke), co w części sfinansował Bolko von Hochberg i odtąd sala mogła pomieścić ok. 2000 słuchaczy i 900 wykonawców, znajdowały się tam również organy firmy Schlag& Söhne ze Świdnicy. Sala ta służyła do 1906 r. W 1910 r. doszło do powstania nowej sali muzycznej w Görlitz, zwanej Musikfesthalle bądź Stadthalle. Kolejny raz dużą zasługę w tym dziele miał hrabia Bolko, który ofiarował na jej powstanie własne fundusze, zorganizował również w tym celu loterię. W podzięce władze miejskie Görlitz/Zgorzelec nadały mu wówczas tytuł honorowego obywatela miasta, gdyż nie była to jedyna inicjatywa, której się podjął. Wraz z zainicjowaniem cyklu festiwali również w 1876 r. założył Zgorzelecką Akademię Śpiewu (Görlitzer Singakademie)24. Efekty artystyczne jakie Bolko von Hochberg uzyskał dzięki swemu zaangażowaniu spowodowały, że po śmierci Botho von Hülsena (1815-1886) został powołany w październiku 1886 r. na stanowisko generalnego dyrektora artystycznego królewskich teatrów (General Intendant der königliche Schauspiele), co w efekcie czyniło go odpowiedzialnym za funkcjonowanie teatrów operowych nie tylko w Berlinie, ale i Hanoverze i Kassel. Równolegle dopilnowywał spraw dotyczących Śląskiego Festiwalu Muzycznego25. Przyjął tę prestiżową ofertę i podejmował odważne decyzje artystyczne. Jedną z nich było wprowadzenie dzieł Richarda Wagnera do repertuaru królewskich teatrów. Zatrudnił też kilku znakomitych dyrygentów, wśród których znalazł się m.in. Richard Strauss. Wystawienie jego opery Fuersnot w 1901 r. nie spotkało się jednak z aprobatą pary cesarsko-królewskiej i spowodowało konflikt, co zakończyło się zdjęciem utworu Straussa z afiszu. Mimo protestów Hochberga dzieło nie wróciło na scenę, a jego współpraca z królewskimi teatrami stanęła pod znakiem zapytania. Ostatecznie zostawił to stanowisko w 1902 r. i powrócił do rodzinnej Roztoki, gdzie pracował nad swoimi kompozycjami, dbając też o sprawy Śląskiego Festiwalu Muzycznego.
Hrabia Bolko von Hochberg dał poznać się od strony filantropa i mecenasa nie tylko w kontekście muzyki, ale i sportu. Pływacki klub „Silesia” we Wrocławiu 13 lutego 1910 r. organizował zawody i w różnych konkurencjach przewidziano nagrody specjalne. Hrabia Bolko ufundował nagrodę w konkurencji stylu grzbietowego dla seniorów (Senior-
Rückenschwimmen) na dystansie 100 metrów26. Nie ominęły go też inne zaszczyty. W 1913 r. otrzymał tytuł królewskiego profesora, a jako przewodniczący Niemieckiego Towarzystwa Wychowania Artystycznego (Deutsche Gesellschaft für Künstlerische Volkserziehung) w Berlinie działał na rzecz popularyzacji muzyki dając również wykłady. Jedno z takich spotkań odbyło się w rodzinnej Pszczynie 9 września 1918 r., gdzie poza wykładem wystąpił również skrzypek Johannes Belden27. Bolko von Hochberg działał też w Niemieckim Związku Scenicznym (Bühnenvereins), w którym jako jego prezydent dbał o sprawy socjalne dla muzyków, szczególnie o emerytury dla tych, którzy kończyli pracę w królewskich teatrach muzycznych28. Zainicjowana przez niego formuła „Śląskiego Festiwalu Muzycznego” przetrwała aż do 1942 r., gdy ostatnią okazała się edycja w Katowicach, a dyrygentami byli Philipp Wüsst i Fritz Lubrich29. „Śląski Festiwal Muzyczny” został po wojnie reaktywowany, co można uznać nie tylko za wyraz wdzięczności wobec hrabiego Bolka von Hochberga, ale odwołaniem do bogatej tradycji festiwali na Śląsku.
Hrabia Jan Henryk XIV (Graf Hans Heinrich XIV.) von Hochberg zwany Bolkiem, zmarł w rodzinnym uzdrowisku w Szczawnie Zdroju (Bad Salzbrunn) 1 grudnia 1926 r. i został pochowany w Roztoce. Jego działalność muzyczna, twórczość jak i doświadczenia prawnicze, które wykorzystywał w pracach urzędowych na rzecz muzyki wskazują, że była to postać wyjątkowa i niezapomniana w dziejach kultury muzycznej Śląska.
